Boek: Volkswagen-schandaal Higher, Faster, Farther The Inside Story of the Volkswagen Scandal Jack Ewing   ●  Achtergronden Volkswagen-dieselschandaal ●  Bedrijfscultuur  ●  Managementstijlen Piëch en Winterkorn  ●  Doel heiligt de middelen  juni 2017

De weg naar de top geplaveid met sjoemelsoftware 

Sjoemelsoftware werd in Nederland woord van het jaar 2015. Het is onlosmakelijk verbonden met één automerk: Volkswagen. Vanaf september 2015 verkeert dat bedrijf in crisis toen in Amerika aan het licht kwam dat jarenlang is gefraudeerd met de uitlaatgaswaarden van dieselmodellen. Het kon niet uitblijven: een boek over het dieselschandaal. Auteur Jack Ewing, journalist voor de International Herald Tribune en New York Times in Frankfurt, heeft een mooi werk afgeleverd: Faster, Higher, Farther. Het verhaalt over de ontdekking van de fraude en bevat een zoektocht naar het hoe en waarom. Het resultaat is boeiend. Vroeger zou je zeggen: van Volkswagen-kwaliteit. Nu is dat een regelrechte belediging. De research deugt namelijk.
 

Het is één van de grootste schandalen in de recente historie van het internationaal bedrijfsleven. Maandenlang beheerste Volkswagen het nieuws op de economische pagina’s van de kranten en niet zelden op de voorpagina’s. Elf miljoen auto’s zijn uitgerust met ingenieuze software die suggereert dat ze milieuvriendelijk zijn terwijl de uitstoot tientallen keren de wettelijke norm overschrijdt. Jarenlang kon het bedrijf de kluit belazeren zonder dat het werd ontdekt. Op zich vreemd, omdat het bestaan van misleidende software bekend was. Van het degelijke Duitse Volkswagen had echter niemand het verwacht. Een aantal studenten van een Amerikaanse universiteit deed in 2013 wat autoriteiten tot dan toe nalieten: het grondig meten van uitlaatgassen in de praktijk en de resultaten vergelijken met de laboratoria-uitkomsten. De uitkomsten waren schrikbarend. Hoe kon dat? Daarmee geconfronteerd, traineerde Volkswagen bijna twee jaar het onderzoek naar de oorzaak ervan. Tegen beter weten in verklaarden medewerkers van het merk dat ze het ook niet snapten en het verschil niet konden uitleggen. Totdat de aap uit de mouw kwam en ze gedwongen werden toe te geven dat er bewust manipulatie had plaatsgevonden. Amerikaanse autoriteiten voelden zich persoonlijk geschoffeerd. Het bedrijf had niet alleen gefraudeerd, maar hun medewerkers keihard gelogen. Klanten waren woedend, omdat ze juist bewust voor een ‘groene auto’ hadden gekozen.

Excuses
Tot op de dag van vandaag is één vraag nog niet beantwoord: wist de bedrijfsleiding van de fraude? Gerechtelijke onderzoeken moeten het antwoord geven. Ewing heeft daarop niet willen wachten met zijn publicatie. Huidige en vroegere topmannen hebben verklaard dat ook zij verrast werden door de ontdekking. Niet eerder dan september 2015 zouden ze ervan vernomen hebben. Inmiddels is een aantal mensen uit hun functie gezet. De toenmalige CEO Martin Winterkorn moest zijn ontslag indienen. Bij zijn afscheid bood hij omstandig zijn excuses aan overheden en klanten aan. Hoe gemeend waren die woorden? Een oordeel laat Ewing wijselijk aan de lezer, maar de kans dat de top van het bedrijf niet veel eerder wist van de fraude, acht hij uiterst klein. Hij onderbouwt die suggestie door portretten te schilderen van Winterkorn en zijn voorganger Ferdinand Piëch. Beide mannen waren zeer begaafde technici die zich bemoeiden met zo ongeveer elk detail van een nieuwe auto. Beiden waren ook belust op macht en hadden maar één doel voor ogen: Volkswagen de grootste autoproducent ter wereld maken. Om dat te realiseren moest het merk een sterkere positie krijgen op de Amerikaanse markt, waar aartsrivaal Toyota met de hybride Prius goed scoorde. Volkswagens strategie was gebaseerd op verbrandingsmotoren, in het bijzonder de kleine, krachtige diesels. In de wereld van Piëch en Winterkorn was één adagium leidend: kan niet, bestaat niet. Hun managementstijl werd gekenmerkt door dictaten. Tegenspraak werd binnen het concern niet geduld, laat staan een kritische opmerking over doelstellingen en hoe die te bereiken. Ewing beschrijft fraai hoe die cultuur decennia lang was geworteld in het bedrijf, vanaf 1948 onder leiding van Heinz Nordhoff. De top-down benadering kreeg begin jaren negentig weer een extra impuls toen Piëch aan het roer kwam te staan. Dezelfde Piëch overigens die zich als Audi-baas juist afzette tegen de dictaten vanuit Wolfsburg en het merk daarmee opstuwde in de vaart der volkeren.

Voedingsbodem
Ewing neemt met een beschrijving van de historische wortels van het bedrijf een aanloop naar de ontwikkelingen van de laatste jaren. Er was in zijn optiek duidelijk een voedingsbodem voor de fraude die het bedrijf inmiddels miljarden euro’s heeft gekost. En dan hebben we het alleen nog maar over de schikkingen in de Verenigde Staten. De civiele claims lopen nog. De aanklacht luidt dat Volkswagen moedwillig heeft bijgedragen aan de sterfte van duizenden mensen omdat de uitlaatgassen veel meer stikstofoxide en roetdeeltjes bevatten dan werd aangenomen. De rechters moeten zich er nog over uitspreken.
De cijfers waarmee Volkswagen mooi weer speelde, bleken gebaseerd op valse onderzoeksresultaten. Vals in de zin dat ze geen relatie hadden met de werkelijkheid. Auto’s in proefopstellingen voldeden aan de eisen omdat ingebouwde software herkende dat het om een laboratoriumsituatie ging. Op zich technisch knap werk, maar moreel en juridisch verwerpelijk. De vraag is wie het initiatief nam, wie de software ontwikkelde en onder wiens verantwoordelijkheid de keuze werd gemaakt. Ewing beschrijft ook dat het technisch helemaal niet nodig zou zijn geweest en dat de redenering dat de overheidseisen te streng zouden zijn, geen hout snijdt. In de test van de studenten liet BMW zien hoe het wel kon. Volkswagen bouwde de noodzakelijke voorziening echter niet in omdat die de verkoopprijs zouden verhogen en omdat de rijders dan vaker naar de garage terug zouden moeten gaan.
De beschrijvingen zijn boeiend en begrijpelijk. Het fascinerende boek lees je in één adem uit. De journalist beschrijft situaties alsof hij er zelf bij was, gebaseerd op vraaggesprekken met vele ingewijden.
 

Nummer één
Misschien wel het meest bizarre van het verhaal is, dat Volkswagen in Amerika de dieselmodellen aan de man bracht door expliciet nadruk te leggen op hun schone uitlaatgassen. Volkswagen maakte van de diesel een milieu- en mensvriendelijk product. Dat wil zeggen: in de verkoopcampagnes. En waarom? Om daarmee het succes van de hybride Toyota’s onderuit te halen en de Japanse fabrikant definitief naar de tweede plek op de wereldranglijst te dirigeren. Mooie productiecijfers, kwalitatief vooruitstrevende producten, de naam kwaliteit te leveren: het was in Wolfsburg niet voldoende. Alleen de nummer één positie gold; voor Piëch (kleinzoon van Volkswagen-ontwerper Ferdinand Porsche) en later voor Winterkorn. Jarenlang stonden beiden zakelijk op goede voet met elkaar. Piëch zette als voorzitter van de Raad van Toezicht Winterkorn zelfs op de directiestoel toen hij de eerder door hem benoemde Bernd Pischetsrieder (oud BMW-topman) als een baksteen had laten vallen. In de loop van 2015 nam Piëch echter afstand van zijn voormalige protegé. Op zijn eigen, bekende wijze: met een enkel zinnetje tijdens een interview.
Wist Piëch toen al van het gesjoemel? Wilde hij Winterkorn ervoor laten boeten? Moest er een afleidingsmanoeuvre zijn om vragen over zijn eigen positie in de kiem te smoren? Hoewel Ewing veel boven water heeft gekregen, over de beweegredenen van Piëch tast ook hij in het duister. Net als over de achtergronden van de verkoop van Piëchs aandelen in het concern. In de loop van het boek duidt hij wel fijntjes op de vele conflicten en ruzies die Piëch veroorzaakte, ook binnen de families Porsche en Piëch die bij Volkswagen nog altijd aan de touwtjes trekken.

Non-fictie
Het is geen wonder dat er op basis van het boek al filmrechten zijn gekocht door producent Leonardo DiCaprio. Evenmin dat er al vertalingen zijn in het Duits, Spaans en Nederlands. Het verhaal van het dieselschandaal is een spannend boek over macht, verhoudingen, intriges, familievetes, botsende karakters, dwingende leiders en natuurlijk de fraude en de onwaarschijnlijke manier waarop die aan het licht kwam. Als het een roman zou zijn, zou je de verhaallijn mogelijk als ongeloofwaardig bestempelen. Maar dit boek staat in de schappen bij non-fictie. Het is allemaal echt gebeurd. De weg naar de top geplaveid met sjoemelsoftware. De naam Volkswagen zal er altijd mee besmet blijven. De financiële gevolgen zijn nog niet te overzien. Kan het concern in de huidige omvang overeind blijven? De toekomst moet het leren. Ewing waagt zich niet aan een voorspelling. Vooralsnog laat de klant het product niet links liggen. De verkopen zijn gedaald, maar wereldwijd niet ingestort. Velen smullen van de fraudeverhalen en gaan vervolgens naar de dealer voor een nieuwe auto. Het is echter wel waarschijnlijk dat het imago van de dieselmotor onherstelbaar is beschadigd. Een schone diesel, dat gelooft niemand meer. Dat kan alleen in sprookjes. En in het laboratorium. Met sjoemelsoftware. ■